Đường sắt là một trong những lĩnh vực vận tải có vai trò then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội, kết nối vùng miền và thúc đẩy hội nhập quốc tế. Tại Việt Nam, các tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam, đường sắt đô thị đang được gấp rút triển khai, góp phần kết nối với cảng biển, khu công nghiệp, các đô thị lớn và liên vận quốc tế.
“Đại công trường” hàng trăm tỷ USD
Chính phủ đã thông qua kế hoạch phát triển mạng lưới đường sắt tầm nhìn tới năm 2045 với quy mô lên tới hàng trăm tỷ USD. Đặc biệt, dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam là dự án hạ tầng lớn nhất trong lịch sử Việt Nam, với tổng chiều dài 1.541km từ Ngọc Hồi (Hà Nội) đến Thủ Thiêm (TP.HCM), đi qua 20 tỉnh, thành phố.
Tổng mức đầu tư sơ bộ khoảng 67 tỷ USD. Quốc hội đã thông qua chủ trương đầu tư vào cuối 11/2024; kế hoạch lập báo cáo nghiên cứu khả thi từ 2025 và phấn đấu khởi công năm 2027, cơ bản hoàn thành toàn tuyến vào năm 2035.
 |
| Đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam |
Dự án tuyến đường sắt Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng với tổng vốn đầu tư 8,3 tỷ USD, toàn tuyến dài khoảng 388,1km (đoạn Lào Cai - Cảng Lạch Huyện dài 383km, đoạn ga Lào Cai - điểm nối ray dài 5,1km); tuyến nhánh nối cảng Đình Vũ dài 7,3km, các tuyến nhánh nối ga Yên Viên 7,73km.
Ngoài ra còn có hàng loạt tuyến đường sắt đô thị tại Hà Nội, TP. HCM với quy mô hàng chục tỷ USD cũng đang gấp rút triển khai.
Đây là một thách thức rất lớn, nhưng cũng cơ hội để Việt Nam ‘vươn lên’ làm chủ công nghệ, phát triển sản xuất công nghiệp đường sắt. Yêu cầu của Chính phủ là đến năm 2030-2045 phải phát triển được công nghiệp đường sắt (làm chủ sản xuất toa xe, đầu máy và hệ sinh thái liên quan công nghiệp đường sắt…).
Chính phủ nhấn mạnh tinh thần “độc lập, tự lực” trong triển khai các dự án – nghĩa là ưu tiên huy động nguồn lực trong nước tối đa, kết hợp chọn lọc hợp tác quốc tế khi cần thiết.
Đây là cơ hội rất lớn để phát triển năng lực doanh nghiệp nội địa, đồng thời cũng đặt ra yêu cầu cao về chuẩn bị năng lực trong toàn bộ chuỗi cung ứng ngành đường sắt.
 |
| Sơ bộ các tuyến đường sắt đang có kế hoạch triển khai tại Việt Nam |
Doanh nghiệp nội địa sẵn sàng khai phá đại công trường trăm tỷ USD
Chuỗi cung ứng cho ngành đường sắt bao gồm nhiều khâu chuyên môn: Xây dựng kết cấu hạ tầng (nền đường, cầu cạn, hầm, đường ray, nhà ga), chế tạo đầu máy và toa xe, cung cấp thiết bị tín hiệu và hệ thống điều khiển, cũng như vận hành và bảo trì hệ thống.
Ở Việt Nam, nhiều doanh nghiệp lớn đã và đang đầu tư nguồn lực, nghiên cứu cứu công nghệ, đào tạo nhân sự chất lượng cao để làm chủ các khâu này, góp phần đạt mục tiêu nội địa hóa các dự án đường sắt.
Nhiều doanh nghiệp cũng bày tỏ mong muốn và sẵn sàng tham gia dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam, trong đó, phải kể đến một số cái tên hàng đầu như THACO, Hòa Phát, VinFast, Đèo Cả…
Tập đoàn THACO Trường Hải
Việt Nam chưa từng sản xuất đầu máy, toa xe tốc độ cao, mà chủ yếu nhập khẩu hoặc liên doanh lắp ráp các đoàn tàu thông thường. Năng lực nội địa trong mảng này trước đây tập trung ở một số nhà máy cơ khí ngành đường sắt như Công ty Xe lửa Gia Lâm và Xe lửa Dĩ An. Đây là hai cơ sở có lịch sử hơn trăm năm, chuyên sửa chữa và đóng mới toa xe, đầu máy cho đường sắt quốc gia.
Trong thời kỳ hoàng kim (thập niên 1970-1980), nhờ viện trợ kỹ thuật từ Ba Lan, Nhà máy xe lửa Gia Lâm từng có công suất thiết kế đóng mới gần 1.200 toa xe và sửa chữa 120 đầu máy mỗi năm. Tuy nhiên, các sản phẩm đó chỉ đạt tốc độ và tiêu chuẩn kỹ thuật truyền thống (dưới 100km/h). Đối với đầu máy diesel, Việt Nam cũng đã tự sửa chữa đại tu và cải tiến được một số thế hệ đầu máy, nhưng chưa tự sản xuất hoàn chỉnh đầu máy điện hay đầu máy tốc độ cao.
THACO là tập đoàn công nghiệp tư nhân hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực sản xuất và lắp ráp ô tô, với hệ thống nhà máy quy mô lớn tại Chu Lai (Quảng Nam). Những năm gần đây, THACO mở rộng sang cơ khí và công nghiệp hỗ trợ, đầu tư các khu công nghiệp để sản xuất linh kiện ô tô, máy nông nghiệp, thiết bị chuyên dụng. Năm 2024, THACO bán ra 92.000 ô tô, chiếm 32% thị phần cả nước.
THACO nổi tiếng với chiến lược nội địa hóa sâu (tỷ lệ nội địa hóa xe du lịch 27-40%, xe tải trên 50%, xe buýt trên 70% và có năng lực R&D mạnh (trên 60.000 lao động). Đây chính là lợi thế để THACO tham gia chế tạo đầu máy, toa xe đường sắt – lĩnh vực có nhiều điểm tương đồng về kỹ thuật chế tạo và lắp ráp với ô tô cỡ lớn.
Trên thực tế, THACO đã hưởng ứng lời kêu gọi của Chính phủ, Chủ tịch Trần Bá Dương tuyên bố THACO sẽ tập trung tham gia làm đường sắt đô thị, đặc biệt là sản xuất toa tàu và các cấu kiện thép. THACO cam kết tận dụng đội ngũ kỹ sư và kinh nghiệm hợp tác quốc tế để nhanh chóng tiếp nhận chuyển giao công nghệ phù hợp, thiết lập dây chuyền sản xuất toa tàu ngay trong nước. Mục tiêu là hạ giá thành và làm chủ chất lượng.
Ông Trần Bá Dương cũng nhấn mạnh tinh thần hợp tác liên kết với các doanh nghiệp nội địa khác: THACO sẽ lôi kéo nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia chuỗi cung ứng. Để hiện thực hóa tham vọng này, THACO đang mở rộng đầu tư cơ sở vật chất: Dự kiến tháng 9/2025 sẽ khởi công một khu công nghiệp cơ khí hỗ trợ 700ha tại Bình Dương nhằm cung cấp linh kiện, thiết bị máy móc cho sản xuất cơ khí trong nước. Khu công nghiệp này sẽ giúp giảm chi phí logistics và chủ động nguồn linh kiện, tạo tiền đề cho sản xuất thiết bị đường sắt.
Với tiềm lực như trên, THACO được xem là ứng viên sáng giá cho vai trò nhà chế tạo toa xe, đầu máy nội địa. Họ có thể bắt đầu bằng việc sản xuất các toa tàu cho đường sắt đô thị (metro) – vốn có yêu cầu kỹ thuật thấp hơn tàu cao tốc – để tích lũy kinh nghiệm, sau đó tiến tới tham gia sản xuất đoàn tàu cao tốc.
Thủ tướng đã giao nhiệm vụ cho THACO nghiên cứu sản xuất toa tàu, đầu máy cao tốc, điều này cho thấy kỳ vọng rất lớn từ Chính phủ.
 |
| THACO |
Tập đoàn Hòa Phát
Hòa Phát là tập đoàn công nghiệp hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực sản xuất thép. Năm 2024, Tập đoàn Hòa Phát sản xuất 8,7 triệu tấn thép thô, chiếm khoảng 1/3 sản lượng thép cả nước, nổi tiếng với các sản phẩm thép xây dựng, thép cuộn cán nóng và sản phẩm kim loại khác.
Đối với dự án đường sắt cao tốc, Hòa Phát thể hiện rõ quyết tâm tham gia cung ứng vật liệu trọng yếu, đặc biệt là thép ray đường sắt và thép kết cấu cầu đường.
Chủ tịch Trần Đình Long khẳng định, Hòa Phát đủ năng lực sản xuất thép cho đường ray dự án, và tập đoàn có thể đầu tư nhà máy sản xuất ray trị giá 10.000 tỷ đồng để triển khai dự án. Nếu Hòa Phát đầu tư thành công, Việt Nam sẽ chủ động được nguồn ray – thành phần “xương sống” của đường sắt.
Không chỉ ray thép, Hòa Phát còn cam kết đáp ứng mọi nhu cầu thép của dự án với sản lượng tới 10 triệu tấn. Con số này bao gồm thép dầm cầu cho 60% chiều dài cầu cạn, thép tấm lá làm vỏ toa xe, thép hình và thép thanh cho các nhà ga, công trình phụ trợ…
Ông Trần Đình Long cam đoan Hòa Phát sẽ đảm bảo chất lượng và giá thấp hơn thép nhập khẩu. Đây là lợi thế cạnh tranh lớn giúp giảm chi phí dự án và tăng tỷ lệ nội địa hóa. Tuy nhiên, để yên tâm đầu tư vào những sản phẩm đặc thù như thép ray (thị trường hẹp), Hòa Phát đề nghị Chính phủ có chính sách rõ ràng, cam kết sử dụng sản phẩm nội địa cho dự án để tránh dư thừa công suất.
Hiện nay, Hòa Phát đã có kinh nghiệm cung ứng thép cho nhiều dự án hạ tầng lớn. Có thể hình dung, Hòa Phát sẽ là nhà cung cấp vật liệu thép nội địa chủ lực cho dự án đường sắt cao tốc, từ thép ray cho tới thép xây dựng.
Vai trò của họ đặc biệt quan trọng trong nỗ lực tăng tỷ lệ nội địa hóa, bởi vật liệu xây dựng thường chiếm tỷ lệ chi phí đáng kể. Nếu thép nội được dùng tối đa, hàng tỷ USD sẽ được giữ lại trong nước thay vì chảy ra nước ngoài để nhập vật tư.
 |
| Ông Trần Đình Long - Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Hòa Phát |
Vingroup - VinFast
Dù chưa trực tiếp công bố kế hoạch tham gia ngành đường sắt, VinFast và Vingroup có nhiều yếu tố để đóng góp cho dự án đường sắt cao tốc.
Thứ nhất, Vingroup có tiềm lực tài chính mạnh và sẵn sàng đầu tư vào các dự án hạ tầng chiến lược. Chính Thủ tướng đã gợi ý Chủ tịch Phạm Nhật Vượng xem xét xây dựng tuyến metro kết nối trung tâm TP.HCM – Cần Giờ, và ông Vượng đã nhiệt tình ủng hộ sáng kiến này. Điều đó cho thấy Vingroup sẵn sàng “dấn thân” vào lĩnh vực đường sắt đô thị nếu được tạo điều kiện.
Thứ hai, VinFast/Vingroup có nền tảng công nghệ phù hợp để sản xuất phương tiện giao thông thông minh. Ngoài sản xuất ô tô, VinFast còn phát triển xe buýt điện (VinBus) phục vụ giao thông công cộng tại Hà Nội và TP.HCM. Kinh nghiệm làm xe buýt điện có thể là tiền đề để VinFast tiến tới thiết kế và lắp ráp toa xe điện cho đường sắt đô thị trong tương lai.
Bên cạnh đó, Vingroup đầu tư mạnh vào nghiên cứu AI, robot và tự động hóa, minh chứng là việc thành lập hai công ty VinRobotics và VinMotion chuyên về robot, giải pháp tự động hóa (2023). Những công nghệ này có thể ứng dụng trong hệ thống điều khiển đoàn tàu tự động, robot bảo dưỡng đường sắt, hoặc nâng cao hiệu quả vận hành tuyến cao tốc.
Vingroup cũng chú trọng phát triển hạ tầng năng lượng xanh và pin lithium, có thể hỗ trợ mục tiêu chạy tàu điện giảm phát thải và lưu trữ năng lượng cho lưới điện đường sắt.
Thứ ba, VinFast với kinh nghiệm vươn ra thị trường quốc tế (Mỹ, châu Âu) hiểu rõ các tiêu chuẩn kỹ thuật toàn cầu. Họ có thể giúp chuẩn hóa các quy trình sản xuất trong nước theo tiêu chuẩn cao nếu tham gia dự án đường sắt. Ví dụ, VinFast xây dựng quy trình kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt cho ô tô theo tiêu chuẩn châu Âu; những bài học đó có thể chuyển sang chế tạo toa xe đạt chuẩn quốc tế.
Tóm lại, dù VinFast/Vingroup chưa có dự án đường sắt cụ thể, tiềm năng đóng góp của họ rất lớn: Từ việc đầu tư hạ tầng theo mô hình PPP, đến sản xuất đoàn tàu, phát triển công nghệ thông minh cho vận hành.
Với định hướng của Chính phủ khuyến khích doanh nghiệp tư nhân đầu tàu tham gia các dự án lớn, không loại trừ khả năng Vingroup sẽ đóng vai trò quan trọng trong một số cấu phần của dự án đường sắt cao tốc.
Vingroup cam kết sẽ là doanh nghiệp tiên phong thúc đẩy đổi mới và phát triển bền vững đất nước trong các lĩnh vực chiến lược – giao thông vận tải chắc chắn là một trong số đó.
 |
| Nhà máy VinFast |
Tập đoàn Đèo Cả
Tập đoàn Đèo Cả là doanh nghiệp tư nhân hàng đầu của Việt Nam về đầu tư xây dựng hạ tầng giao thông. Với hơn 8.000 nhân viên, Đèo Cả đã khẳng định năng lực qua hàng loạt dự án trọng điểm quốc gia từ Bắc vào Nam. Danh tiếng của Đèo Cả gắn liền với biệt danh “vua đào hầm” – nhờ kinh nghiệm xây dựng hệ thống hầm đường bộ đồ sộ (Đèo Cả, Cù Mông, Hải Vân 2).
Ngoài ra, tập đoàn còn tham gia hoàn thành 472km đường cao tốc, quốc lộ và quản lý vận hành hàng chục trạm thu phí. Tổng giá trị các dự án hạ tầng Đèo Cả tham gia đã vượt 100.000 tỷ. Với bề dày thành tích đó, không ngạc nhiên khi Chính phủ “đặt hàng” Đèo Cả tham gia dự án đường sắt cao tốc Bắc – Nam.
Đèo Cả đã thể hiện sự chủ động đón lấy cơ hội: Tập đoàn từng có văn bản kiến nghị Thủ tướng tạo điều kiện cho doanh nghiệp Việt tham gia dự án, đề xuất cho phép doanh nghiệp nội làm các hạng mục cầu, hầm, còn các hợp phần phức tạp như đầu máy, toa xe, tín hiệu thì liên doanh với nước ngoài. Điều này phù hợp với chủ trương chung và cho thấy Đèo Cả ý thức rõ giới hạn và thế mạnh của mình.
Một điểm đáng chú ý là Đèo Cả rất quan tâm đến phát triển nguồn nhân lực đường sắt. Tập đoàn đã hợp tác với trường đại học để đào tạo kỹ sư, cử nhân lĩnh vực đường sắt – metro, tổ chức các chương trình học tập ở nước ngoài và hợp tác với chuyên gia quốc tế về đường sắt cao tốc để chuyển giao công nghệ mới nhất.
Phó Chủ tịch Đèo Cả Nguyễn Minh Giang phát biểu rằng tập đoàn mong muốn đào tạo nên những chuyên gia có năng lực làm chủ công nghệ và trực tiếp tham gia xây dựng, vận hành các dự án đường sắt – metro mang tầm vóc quốc gia, đặc biệt là tuyến cao tốc Bắc – Nam sau này. Những động thái này cho thấy Đèo Cả chuẩn bị rất nghiêm túc, không chỉ về kỹ thuật thi công mà cả về con người quản lý vận hành.
Các dự án đường sắt đô thị, đường sắt tốc độ cao không chỉ đóng vai trò giao thông trọng điểm quốc gia mà còn là cơ hội lịch sử để nâng tầm năng lực công nghiệp nội địa. Nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã sẵn sàng đảm nhận vai trò chủ lực ở các khâu như xây dựng hạ tầng, cung ứng vật liệu, chế tạo phương tiện, phát triển công nghệ phần mềm và vận hành khai thác. Các tên tuổi như Đèo Cả, THACO, Hòa Phát, VinFast… đang chủ động mở rộng đầu tư, chuyển giao công nghệ và đào tạo nhân lực nhằm đón đầu làn sóng phát triển mới.
Với sự hỗ trợ và đồng hành của Chính phủ, doanh nghiệp trong nước tự tin đóng vai trò dẫn dắt – góp phần hiện thực hóa mục tiêu làm chủ ngành đường sắt tốc độ cao, hướng tới một tương lai “Made in Vietnam” thực sự bền vững và bản lĩnh.
Nguồn: Người quan sát